วิสตาติ วิตฺถฏา รูปาทีสุ เตภูมกธมฺเมสุ พฺยาปนวเสน วิสฏาติ ปุริมวจนเมว ตการสฺส ฏการํ กตฺวา วุตฺตํฯ วิสาลาติ วิปุลาฯ วิสกฺกตีติ ปริสกฺกติ สหติฯ รตฺโต หิ ราควตฺถุนา ปาเทน ตาลิยมาโนปิ สหติฯ โอสกฺกนํ, วิปฺผนฺทนํ วา วิสกฺกนนฺติปิ วทนฺติฯ วิสํหรตีติ ยถา ตถา กาเมสุ อานิสํสํ ทสฺเสนฺตี วิวิเธหิ อากาเรหิ เนกฺขมฺมาภิมุขปฺปวตฺติโต จิตฺตํ สํหรติ สงฺขิปติ, วิสํ วา ทุกฺขํ, ตํ หรติ อุปเนตีติ อตฺโถฯ วิสํวาทิกาติ อนิจฺจาทิํ นิจฺจาทิโต คณฺหาเปนฺตี วิสํวาทิกา โหติฯ ทุกฺขนิพฺพตฺตกสฺส กมฺมสฺส เหตุภาวโต วิสมูลา, วิสํ วา ทุกฺขทุกฺขาทิภูตา เวทนา มูลํ เอติสฺสาติ วิสมูลาฯ ทุกฺขสมุทยตฺตา วิสํ ผลํ เอติสฺสาติ วิสผลาฯ ตณฺหาย รูปาทิกสฺส ทุกฺขสฺเสว ปริโภโค โหติ, น อมตสฺสาติ สา ‘‘วิสปริโภคา’’ติ วุตฺตาฯ สพฺพตฺถ นิรุตฺติวเสน สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ โย ปเนตฺถ ปธาโน อตฺโถ, ตํ ทสฺเสตุํ ปุน ‘‘วิสาลา วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นิตฺติณฺโณ อุตฺติณฺโณติ อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺฒิตํฯ นิรวเสสโต วา ติณฺโณ นิตฺติณฺโณฯ เตน เตน มคฺเคน อุทฺธมุทฺธํ ติณฺโณ อุตฺติณฺโณฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

นิวาปสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

6. ปาสราสิสุตฺตวณฺณนา

[272] สาธุมยนฺติ เอตฺถ สาธุ-สทฺโท อายาจนตฺโถ, น ‘‘สาธาวุโส’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.246; สุ. นิ. 182) วิย อภินนฺทนาทิอตฺโถติ อาห ‘‘อายาจนฺตา’’ติฯ เตนาห ปาฬิยํ ‘‘ลเภยฺยามา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ น สกฺโกนฺติ, กสฺมา? พุทฺธา หิ ครู โหนฺติ, ปรมครู อุตฺตมํ คารวฏฺฐานํ, น ยถา ตถา อุปสงฺกมนียาฯ เตนาห ‘‘เอกจาริโก สีโห’’ติอาทิฯ

‘‘ปากฏกิริยายา’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตํ วิวริตุํ ‘‘ยํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ภควา สพฺพกาลํ กิเมวมกาสีติ? น สพฺพกาลเมวมกาสิฯ ยทา ปน อกาสิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภควา ปฐมโพธิย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ มนุสฺสตฺตภาเวติ อิมินา ปุริสตฺตภาวํ อุลฺลิงฺเคติฯ ธนปริจฺจาโค กโต นาม นตฺถิ ภควโต ธรมานกาเลติ อธิปฺปาโยฯ

มาลากจวรนฺติ มิลาตมาลากจวรํฯ รโชชลฺลํ น อุปลิมฺปติ อจฺฉตรฉวิภาวโตฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘สุขุมตฺตา ฉวิยา กาเย รโชชลฺลํ น ลิมฺปตี’’ติฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ภควา นหายตีติ อาห ‘‘อุตุคฺคหณตฺถ’’นฺติฯ

วิหาโรติ เชตวนวิหาโรฯ วีสติอุสภํ คาวุตสฺส จตุตฺโถ ภาโคติ วทนฺติฯ กทาจีติ กสฺมิญฺจิ พุทฺธุปฺปาเทฯ อจลเมวาติ อปริวตฺตเมว อนญฺญภาวโต, มญฺจานํ ปน อปฺปมหนฺตตาหิ ปาทานํ ปติฏฺฐิตฏฺฐานสฺส หานิวฑฺฒิโย โหนฺติเยวฯ

ยนฺตนาฬิกาหิ ปริปุณฺณสุวณฺณรสธาราหิฯ นฺหานวตฺตนฺติ ‘‘ปพฺพชิเตน นาม เอวํ นฺหายิตพฺพ’’นฺติ นหานจาริตฺตํ ทสฺเสตฺวาฯ ยสฺมา ภควโต สรีรํ สุธนฺตจามีกรสมานวณฺณํ สุปริโสธิตปวาฬรุจิรกรจรณาวรํ สุวิสุทฺธนีลรตนาวฬิสทิสเกสตนุรุหํ, ตสฺมา ตหํ ตหํ วินิสฺสตชาติหิงฺคุลกรสูปโสภิตํ อุปริ มหคฺฆรตนาวฬิสญฺฉาทิตํ ชงฺคมมิว กนกคิริสิขรํ วิโรจิตฺถฯ ตสฺมิญฺจ สมเย ทสพลสฺส สรีรโต นิกฺขมิตฺวา ฉพฺพณฺณรสฺมิโย สมนฺตโต อสีติหตฺถปฺปมาเณ ปเทเส อาธาวนฺตี วิธาวนฺตี รตนาวฬิรตนทาม-รตนจุณฺณ-วิปฺปกิณฺณํ วิย, ปสาริตรตนจิตฺตกญฺจนปฏฺฏมิว, อาสิญฺจมานลาขารสธารา-จิตมิว , อุกฺกาสตนิปาตสมากุลมิว, นิรนฺตรํ วิปฺปกิณฺณ-กณิการ-กิงฺกิณิก-ปุปฺผมิว, วายุเวคสมุทฺธต-จินปิฏฺฐจุณฺณ-รญฺชิตมิว, อินฺทธนุ-วิชฺชุลตา-วิตานสนฺถตมิว, คคนตลํ ตํ ฐานํ ปวนญฺจ สมฺมา ผรนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘วณฺณภูมิ นาเมสา’’ติอาทิฯ อตฺถนฺติ อุปเมยฺยตฺถํฯ อุปมาโยติ ‘‘อีทิโส จ โหตี’’ติ ยถารหํ ตทนุจฺฉวิกา อุปมาฯ การณานีติ อุปมุปเมยฺยสมฺพนฺธวิภาวนานิ การณานิฯ ปูเรตฺวาติ วณฺณนํ ปริปุณฺณํ กตฺวาฯ ถาโม เวทิตพฺโพ ‘‘อติตฺเถ ปกฺขนฺโท’’ติ อวตฺตพฺพตฺตาฯ

[273] กณฺณิกาติ สรีรคตพินฺทุกตานิ มณฺฑลานิฯ ปริกฺขารภณฺฑนฺติ อุตฺตราสงฺคํ สงฺฆาฏิญฺจ สนฺธาย วทติฯ กิํ ปนายํ นโย พุทฺธานมฺปิ สรีเร โหตีติ? น โหติ, วตฺตทสฺสนตฺถํ ปเนตํ กตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘พุทฺธานํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ คมนวเสน กายสฺสาภินีหรณํ คมนาภิหาโรฯ ยถาธิปฺปายาวตฺตนํ อธิปฺปายโกปนํฯ

อญฺญตราย ปารมิยาติ เนกฺขมฺมปารมิยาฯ วีริยปารมิยาติ อปเรฯ มหาภินิกฺขมนสฺสาติ มหนฺตสฺส จริมภเว อภินิกฺขมนสฺสฯ

ตญฺหิ มหนฺตํ โภคกฺขนฺธํ มหนฺตญฺจ ญาติปริวฏฺฏํ มหนฺตญฺจ จกฺกวตฺติสิริํ ปชหิตฺวา สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส จ อจินฺเตยฺยาปริเมยฺยเภทสฺส มหโต อตฺถาย หิตาย สุขาย ปวตฺตตฺตา มหนียตาย จ มหนฺตํ อภินิกฺขมนนฺติ วุจฺจติฯ

ปุริโมติ ‘‘กตมาย นุ กถาย สนฺนิสินฺนา ภวถา’’ติ เอวํ วุตฺตอตฺโถฯ กา จ ปน โวติ เอตฺถ จ-สทฺโท พฺยติเรเกฯ เตน ยถาปุจฺฉิตาย กถาย วกฺขมานํ วิปฺปกตภาวํ โชเตติฯ ปน-สทฺโท วจนาลงฺกาเรฯ ยาย หิ กถาย เต ภิกฺขู สนฺนิสินฺนา, สา เอว อนฺตรากถาภูตา วิปฺปกตา วิเสเสน ปุน ปุจฺฉียติฯ อญฺญาติ อนฺตรา-สทฺทสฺส อตฺถมาหฯ อญฺญตฺโถ หิ อยํ อนฺตรา-สทฺโท ‘‘ภูมนฺตรํ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา) สมยนฺตร’’นฺติอาทีสุ วิย, อนฺตราติ วา เวมชฺเฌติ อตฺโถฯ ทสกถาวตฺถุนิสฺสิตาติ ‘‘กิํ สีลํ นาม, กถญฺจ ปูเรตพฺพํ, กานิ จสฺส สํกิเลสโวทานานี’’ติอาทินา อปฺปิจฺฉาทินิสฺสิตา สีลาทินิสฺสิตา จ กถาฯ อริโยติ นิทฺโทโสฯ อถ วา อตฺถกาเมหิ อรณีโยติ อริโย, อริยานํ อยนฺติ วา อริโยติฯ ภาวนามนสิการวเสน ตุณฺหี ภวนฺติ, น เอกจฺจพาหิรกปพฺพชิตา วิย มูคพฺพตสมาทาเนนฯ ทุติยชฺฌานมฺปิ อริโย ตุณฺหีภาโว วจีสงฺขารปหานโตฯ มูลกมฺมฏฺฐานนฺติ ปาริหาริย กมฺมฏฺฐานมฺปิฯ ฌานนฺติ ทุติยชฺฌานํฯ

[274] ‘‘สนฺนิปติตานํ โว, ภิกฺขเว, ทฺวย’’นฺติ (ม. นิ. 1.273; อุทา. 12, 28, 29) อฏฺฐุปฺปตฺติวเสน เทสนา ปวตฺตาติ ตสฺสา อุปริเทสนาย สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺเวมา, ภิกฺขเว, ปริเยสนาติ โก อนุสนฺธี’’ติ อนุสนฺธิํ ปุจฺฉติฯ อยํ ตุมฺหากํ ปริเยสนาติ ยา มหาภินิกฺขมนปฏิพทฺธา ธมฺมี กถา, สา ตุมฺหากํ ธมฺมปริเยสนา ธมฺมวิจารณา อริยปริเยสนา นามฯ อปายมคฺคนฺติ อนตฺถาวหํ มคฺคํฯ อุทฺเทสานุกฺกมํ ภินฺทิตฺวาติ อุทฺเทสานุปุพฺพิํ ลงฺฆิตฺวาฯ ธมฺม-สทฺโท ‘‘อโมสธมฺมํ นิพฺพาน’’นฺติอาทีสุ วิย ปกติปริยาโยฯ ชายนสภาโวติ ชายนปกติโกติ อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ

สพฺพตฺถาติ ยถา ‘‘ปุตฺตภริย’’นฺติ ทฺวนฺทสมาสวเสน เอกตฺตํ, เอส นโย สพฺพตฺถ ‘‘ทาสิทาส’’นฺติอาทีสุ สพฺพปเทสุฯ

ปรโต วิการํ อนาปชฺชิตฺวา สพฺพทา ชาตรูปเมว โหตีติ ชาตรูปํ, สุวณฺณํฯ ธวลสภาวตาย รญฺชียตีติ รชตํ, รูปิยํฯ อิธ ปน สุวณฺณํ ฐเปตฺวา ยํ กิญฺจิ อุปโภคปริโภคารหํ รชตํเตว คหิตํฯ อุปธียติ เอตฺถ ทุกฺขนฺติ อุปธโยฯ จุตีสงฺขาตํ มรณนฺติ เอกภวปริยาปนฺนํ ขนฺธนิโรธสงฺขาตํ มรณมาหฯ ขณิกนิโรโธ ปน ขเณ ขเณฯ เตนาห ‘‘สตฺตานํ วิยา’’ติฯ สํกิลิสฺสตีติ ทูสวิเสน วิย อตฺตานํ ทูสิสฺสติฯ เตนาห ภควา – ‘‘ปญฺจิเม, ภิกฺขเว, ชาตรูปสฺส อุปกฺกิเลสา อโย โลห’’นฺติอาทิ (อ. นิ. 5.23)ฯ มลํ คเหตฺวาติ เยหิ สหโยคโต มลินํ โหติ, เตสํ มลินภาวปจฺจยานํ วเสน มลํ คเหตฺวาฯ ชีรณโต ชราธมฺมวาเร ชาตรูปํ คหิตนฺติ โยชนาฯ เย ปน ชาติธมฺมวาเรปิ ชาตรูปํ น ปฐนฺติ, เตสํ อิตเรสํ วิย ชีรณธมฺมวาเร สรูปโต อนาคตมฺปิ อุปธิคฺคหเณน คหิตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปริคฺคเห ฐิตานํ ปน วเสน วุจฺจมาเน อปากฏานมฺปิ ชาติชรามรณานํ วเสน โยชนา ลพฺภเตวฯ ชาตรูปสีเสน เจตฺถ สพฺพสฺสปิ อนินฺทฺริยพทฺธสฺส คหณํ ทฏฺฐพฺพํ, ปุตฺตภริยาทิคฺคหเณน วิย มิตฺตามจฺจาทิคฺคหณํฯ

[275] อริเยหิ ปริเยสนา, อริยานํ ปริเยสนาติ วา อริยปริเยสนาติ สมาสทฺวยํ ทสฺเสติ ‘‘อยํ, ภิกฺขเว’’ติอาทินาฯ

[276] มูลโต ปฏฺฐายาติ ยํ มหาภินิกฺขมนสฺส มูลภาเวสุอาทีนวทสฺสนํ, ตโต ปฏฺฐายฯ ยสฺมา เต ภิกฺขู ตตฺถ มหาภินิกฺขมนกถาย สนฺนิสินฺนา, สา จ เนสํ อนฺตรากถา วิปฺปกตา, ตสฺมา ภควา เตสํ มูลโต ปฏฺฐาย มหาภินิกฺขมนกถํ กเถตุํ อารภิฯ อหมฺปิ ปุพฺเพติ วิเสสวจนํ อปริปกฺกญาเณน สยํ จริมภเว ตีสุ ปาสาเทสุ ติวิธนาฏกปริวารสฺส ทิพฺพสมฺปตฺติสทิสาย มหาสมฺปตฺติยา อนุภวนํ, อภินิกฺขมิตฺวา ปธานปทหนวเสน อตฺตกิลมถานุโยคญฺจ สนฺธายาหฯ อนริยปริเยสนํ ปริเยสินฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ปญฺจวคฺคิยาปีติ ยถาสกํ คิหิโภคํ อนุยุตฺตา ตํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา อตฺตกิลมถานุโยเค ฐิตา สตฺถุ ธมฺมจกฺกปวตฺตนเทสนาย (สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 13; ปฏิ. ม. 2.30) ตมฺปิ ปหาย อริยปริเยสนํ ปริเยสิํสูติฯ

[277] กามํ ทหร-สทฺโท ‘‘ทหรํ กุมารํ มนฺทํ อุตฺตานเสยฺยก’’นฺติ (ม. นิ. 1.496) เอตฺถ พาลทารเก อาคโต, ‘‘ภทฺเรน โยพฺพเนน สมนฺนาคโต’’ติ ปน วกฺขมานตฺตา ยุวาวตฺถา อิธ ทหร-สทฺเทน วุตฺตาติ อาห ‘‘ตรุโณว สมาโน’’ติฯ ปฐมวเยน เอกูนติํสวยตฺตาฯ ชาติยา หิ ยาว เตตฺติํสวยา ปฐมวโยฯ อนาทรตฺเถ สามิวจนํ ยถา ‘‘เทวทตฺตสฺส รุทนฺตสฺส ปพฺพชี’’ติฯ กามํ อสฺสุมุจฺจนํ โรทนํ, ตํ อสฺสุมุขานนฺติ อิมินา ปกาสิตํ, ตํ ปน วตฺวา ‘‘รุทนฺตาน’’นฺติ วจนํ พลวโสกสมุฏฺฐานํ อาโรทนวตฺถุํ ปกาเสตีติ อาห ‘‘กนฺทิตฺวา โรทมานาน’’นฺติฯ กิํ กุสลนฺติ คเวสมาโนติ กินฺติ สพฺพโส อวชฺชรหิตํ เอกนฺต นิยฺยานิกํ ปริเยสมาโนฯ วรปทนฺติ วฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณตฺถิเกหิ เอกนฺเตน วรณียฏฺเฐน วรํ, ปชฺชิตพฺพฏฺเฐน ปทํฯ ตุงฺคสรีรตาย ทีโฆ, ปิงฺคลจกฺขุตาย ปิงฺคโลติ ทีฆปิงฺคโลฯ ธมฺโมติ วินโย, สมโยติ อตฺโถฯ สุตฺวาว อุคฺคณฺหินฺติ เตน วุจฺจมานสฺส สวนมตฺเตเนว อุคฺคณฺหิํ วาจุคฺคตํ อกาสิํฯ

ปฏิลปนมตฺตเกนาติ ปุน ลปนมตฺตเกนฯ ชานาตีติ ญาโณ, ญาโณติ วาโท ญาณวาโท, ตํ ญาณวาทํฯ ‘‘วทามี’’ติ อาคตตฺตา อฏฺฐกถายํ ‘‘ชานามี’’ติ อุตฺตมปุริสวเสน อตฺโถ วุตฺโตฯ อญฺเญปิ พหูติ อญฺเญปิ พหู มม ตถาภาวํ ชานนฺตา ‘‘อยํ อิมํ ธมฺมํ ชานาตี’’ติ, ‘‘อกมฺปนียตาย ถิโร’’ติ วา เอวํ วทนฺติฯ ลาภีติ อญฺญาสีติ ธมฺมสฺส อุทฺทิสเนน มหาปญฺญตาย ‘‘อยํ อตฺตนา คตมคฺคํ ปเวเทติ, น อนุสฺสุติโก’’ติ อญฺญาสิฯ อสฺสาติ โพธิสตฺตสฺสฯ เอตทโหสีติ เอตํ ‘‘น โข อาฬาโร กาลาโม’’ติอาทิ มนสิ อโหสิ, จินฺเตสีติ อตฺโถฯ

เหฏฺฐิมสมาปตฺตีหิ วินา อุปริมสมาปตฺตีนํ สมฺปาทนสฺส อสมฺภวโต ‘‘สตฺต สมาปตฺติโย มํ ชานาเปสี’’ติ อาหฯ ปโยคํ กเรยฺยนฺติ ภาวนํ อนุยุญฺเชยฺยนฺติ อตฺโถฯ เอวมาหาติ เอวํ ‘‘อหํ, อาวุโส’’ติอาทิมาห, สตฺตนฺนํ สมาปตฺตีนํ อธิคมํ ปจฺจญฺญาสีติ อตฺโถฯ

อนุสูยโกติ อนิสฺสุกีฯ เตน มหาปุริเส ปสาทํ ปเวเทสิฯ

โพธิสตฺตสฺส ตา สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา ฐิตสฺส ปุริมชาติปริจเยน ญาณสฺส จ มหนฺตตาย ตาสํ คติ จ อภิสมฺปราโย จ อุปฏฺฐาสิ ฯ เตน ‘‘วฏฺฏปริยาปนฺนา เอเวตา’’ติ นิจฺฉโย อุทปาทิฯ เตนาห ‘‘นายํ ธมฺโม นิพฺพิทายา’’ติอาทิฯ เอกจฺจานํ วิราคภาวนาสมติกฺกมาวโหปิ เนว เตสมฺปิ อจฺจนฺตาย สมติกฺกมาวโห, สยญฺจ วฏฺฏปริยาปนฺโนเยว, ตสฺมา เนว วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนตฺถาย, ยทคฺเคน น นิพฺพิทาย, ตทคฺเคน น วิรชฺชนตฺถาย, ราคาทีนํ ปาปธมฺมานํ น นิรุชฺฌนตฺถาย, น อุปสมตฺถาย, ตสฺมา ตํ อภิญฺเญยฺยธมฺมํ น อภิชานนตฺถาย…เป.… สํวตฺตตีติ โยชนาฯ

ยาวเทว อากิญฺจญฺญายตนุปปตฺติยาติ สตฺตสุ สมาปตฺตีสุ อุกฺกฏฺฐํ คเหตฺวา วทติฯ อุฏฺฐาย สมุฏฺฐาย อจุติธมฺมํ ปริเยสิตุํ ยุตฺตตฺตา ตญฺจ อนติกฺกนฺตชาติธมฺมเมวาติ มหาสตฺโต ปชหตีติ อาห ‘‘ยญฺจ ฐานํ ปาเปตี’’ติอาทิฯ ตโต ปฏฺฐายาติ ยทา สมาปตฺติธมฺมสฺส คติญฺจ อภิสมฺปรายญฺจ อพฺภญฺญาสิ, ตโต ปฏฺฐายฯ มกฺขิกาวเสนาติ โภชนสฺส มกฺขิกามิสฺสตาวเสนฯ มนํ น อุปฺปาเทติ ภุญฺชิตุนฺติ อธิปฺปาโยฯ มหนฺเตน อุสฺสาเหนาติ อิทํ กติปาหํ ตตฺถ ภาวนานุโยคมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น อญฺเญสํ วิย กสิณปริกมฺมาทิกรณํฯ น หิ อนฺติมภวิกโพธิสตฺตานํ สมาปตฺตินิพฺพตฺตเน ภาริยํ นามฯ อนลงฺกริตฺวาติ อนุ อนุ อลํกตฺวา ปุนปฺปุนํ ‘‘อิมินา น กิญฺจิ ปโยชน’’นฺติ กตฺวาฯ

[278] วาจาย อุคฺคหิตมตฺโตวาติ เอตฺถ ปุพฺเพ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[279] มหาเวลา วิย มหาเวลา, วิปุลวาลิกปุญฺชตาย มหนฺโต เวลาตโฏ วิยาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘มหาวาลิกราสีติ อตฺโถ’’ติฯ อุรุ มรุ สิกตา วาลุกา วณฺณุ วาลิกาติ อิเม สทฺทา สมานตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานํฯ

เสนา นิคจฺฉิ นิวิสิ เอตฺถาติ เสนานิคโม, เสนาย นิวิฏฺฐฏฺฐานํฯ เสนานิคาโมติ ปน อยํ สมญฺญา อปรกาลิกาฯ โคจรคามนิทสฺสนญฺเจตํฯ อุปริสุตฺตสฺมินฺติ มหาสจฺจกสุตฺเตฯ อิธ ปน โพธิปลฺลงฺโก อธิปฺเปโต อริยปริเยสนาย วุจฺจมานตฺตาฯ

[280] ‘‘ญาณทสฺสน’’นฺติ จ เอกชฺฌํ คหิตปททฺวยวิสยวิเสสสฺส อนามฏฺฐตฺตา ‘‘เม’’ติ จ คหิตตฺตา อนวเสสเญยฺยาวโพธนสมตฺถเมว ญาณวิเสสํ โพเธติ, น ญาณมตฺตํ, น ทสฺสนมตฺตนฺติ อาห ‘‘สพฺพธมฺมทสฺสนสมตฺถญฺจ เม สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อุทปาที’’ติฯ อกุปฺปตายาติ วิโมกฺขนฺตตาย สพฺพโส ปฏิปกฺขธมฺเมหิ อสงฺโขภนียตายฯ เตนาห ‘‘ราคาทีหิ น กุปฺปตี’’ติฯ อารมฺมณสนฺตตายปิ ตทารมฺมณานํ อตฺถิ วิเสโส ยถา ตํ ‘‘อาเนญฺชวิหาเร’’ติ อาห ‘‘อกุปฺปารมฺมณตาย จา’’ติฯ ปจฺจเวกฺขณญาณมฺปีติ น เกวลํ สพฺพญฺญุตญฺญาณเมว, อถ โข ยถาธิคเต ปฏิเวธสทฺธมฺเม เอกูนวีสติวิธปจฺจเวกฺขณญาณมฺปิฯ

[281] ปฏิวิทฺโธติ (ที. นิ. ฏี. 2.64; สํ. นิ. ฏี. 1.1.172; สารตฺถ. ฏี. มหาวคฺค 3.7) สยมฺภุญาเณน ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทินา ปฏิมุขํ นิพฺพิชฺฌนวเสน ปตฺโต, ยถาภูตํ อวพุทฺโธติ อตฺโถฯ คมฺภีโรติ มหาสมุทฺโท วิย มกสตุณฺฑสูจิยา อญฺญตฺร สมุปจิตปริปกฺกญาณสมฺภาเรหิ อญฺเญสํ ญาเณน อลพฺภเนยฺยปติฏฺโฐฯ เตนาห ‘‘อุตฺตานภาวปฏิกฺเขปวจนเมต’’นฺติฯ โย อลพฺภเนยฺยปติฏฺโฐ, โส โอคาหิตุมสกฺกุเณยฺยตาย สรูปโต จ ปสฺสิตุํ น สกฺกาติ อาห ‘‘คมฺภีรตฺตาว ทุทฺทโส’’ติฯ ทุกฺเขน ทฏฺฐพฺโพติ กิจฺเฉน เกนจิเทว ทฏฺฐพฺโพฯ ยํ ปน ทฏฺฐุเมว น สกฺกา, ตสฺส โอคาเหตฺวา อนุ อนุ พุชฺฌเน กถา เอว นตฺถีติ อาห ‘‘ทุทฺทสตฺตาว ทุรนุโพโธ’’ติฯ ทุกฺเขน อวพุชฺฌิตพฺโพ อวโพธสฺส ทุกฺกรภาวโตฯ อิมสฺมิํ ฐาเน – ‘‘ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข ทุกฺกรตรํ วา ทุรภิสมฺภวตรํ วา’’ติ สุตฺตปทํ (สํ. นิ. 5.1115) วตฺตพฺพํฯ สนฺตารมฺมณตาย วา สนฺโตฯ นิพฺพุตสพฺพปริฬาหตาย นิพฺพุโตฯ ปธานภาวํ นีโตติ วา ปณีโตฯ อติตฺติกรฏฺเฐน อตปฺปโก สาทุรสโภชนํ วิยฯ เอตฺถ จ นิโรธสจฺจํ สนฺตํ อารมฺมณนฺติ สนฺตารมฺมณํ, มคฺคสจฺจํ สนฺตํ สนฺตารมฺมณญฺจาติ สนฺตารมฺมณํฯ อนุปสนฺตสภาวานํ กิเลสานํ สงฺขารานญฺจ อภาวโต นิพฺพุตสพฺพปริฬาหตาย สนฺตปณีตภาเวเนว จ อเสจนกตาย อตปฺปกตา ทฏฺฐพฺพาฯ เตนาห ‘‘อิทํ ทฺวยํ โลกุตฺตรเมว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติฯ อุตฺตมญาณวิสยตฺตา น ตกฺเกน อวจริตพฺโพ, ตโต เอว นิปุณญาณโคจรตาย จ สณฺโหฯ

สุขุมสภาวตฺตา จ นิปุโณ, พาลานํ อวิสยตฺตา ปณฺฑิเตหิ เอว เวทิตพฺโพติ ปณฺฑิตเวทนีโยฯ อาลียนฺติ อภิรมิตพฺพฏฺเฐน เสวียนฺตีติ อาลยา, ปญฺจ กามคุณาฯ อาลยนฺติ อลฺลียนฺตี อภิรมณวเสน เสวนฺตีติ อาลยา, ตณฺหาวิจริตานิฯ รมนฺตีติ รติํ วินฺทนฺติ กีฬนฺติ ลฬนฺติฯ อาลยรตาติ อาลยนิรตาฯ

ฐานํ สนฺธายาติ ฐาน-สทฺทํ สนฺธายฯ อตฺถโต ปน ฐานนฺติ จ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เอว อธิปฺเปโตฯ ติฏฺฐติ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ ฐานํ, สงฺขาราทีนํ ปจฺจยภูตา อวิชฺชาทโยฯ อิเมสํ สงฺขาราทีนํ ปจฺจยาติ อิทปฺปจฺจยา, อวิชฺชาทโยวฯ อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตา ยถา ‘‘เทโว เอว เทวตา’’ติ, อิทปฺปจฺจยานํ วา อวิชฺชาทีนํ อตฺตโน ผลํ ปติ ปจฺจยภาโว อุปฺปาทนสมตฺถตา อิทปฺปจฺจยตาฯ เตน สมตฺถปจฺจยลกฺขโณ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ทสฺสิโต โหติฯ ปฏิจฺจ สมุปฺปชฺชติ ผลํ เอตสฺมาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทฯ ปททฺวเยนปิ ธมฺมานํ ปจฺจยฏฺโฐ เอว วิภาวิโตฯ เตนาห ‘‘สงฺขาราทิปจฺจยานํ เอตํ อธิวจน’’นฺติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. 2.572-573) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ

สพฺพสงฺขารสมโถติอาทิ สพฺพนฺติ สพฺพสงฺขารสมถาทิสทฺทาภิเธยฺยํ สพฺพํ อตฺถโต นิพฺพานเมวฯ อิทานิ ตสฺส นิพฺพานภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นฺติ นิพฺพานํฯ อาคมฺมาติ ปฏิจฺจ อริยมคฺคสฺส อารมฺมณปจฺจยภาวเหตุฯ สมฺมนฺตีติ อปฺปฏิสนฺธิกูปสมวเสน สมฺมนฺติฯ ตถา สนฺตา สวิเสสํ อุปสนฺตา นาม โหนฺตีติ อาห ‘‘วูปสมฺมนฺตี’’ติฯ เอเตน ‘‘สพฺเพ สงฺขารา สมฺมนฺติ เอตฺถาติ สพฺพสงฺขารสมโถ, นิพฺพาน’’นฺติ ทสฺเสติฯ สพฺพสงฺขตวิสํยุตฺเต จ นิพฺพาเน สพฺพสงฺขารวูปสมปริยาโย เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ ปฏินิสฺสฏฺฐาติ สมุจฺเฉทวเสน ปริจฺจตฺตา โหนฺติฯ สพฺพา ตณฺหาติ อฏฺฐสตปฺปเภทา สพฺพาปิ ตณฺหาฯ

สพฺเพ กิเลสราคาติ กามราครูปราคาทิเภทา สพฺเพปิ กิเลสภูตา ราคา, สพฺเพปิ วา กิเลสา อิธ ‘‘กิเลสราคา’’ติ เวทิตพฺพา, น โลภวิเสสา เอว จิตฺตสฺส วิปริณตภาวาปาทนโต ฯ ยถาห ‘‘รตฺตมฺปิ จิตฺตํ วิปริณตํ, ทุฏฺฐมฺปิ จิตฺตํ วิปริณตํ, มูฬฺหมฺปิ จิตฺตํ วิปริณต’’นฺติ (ปารา. 271)ฯ วิรชฺชนฺตีติ ปลุชฺชนฺติฯ

จิรนิสชฺชาจิรภาสเนหิ ปิฏฺฐิอาคิลายนตาลุคลโสสาทิวเสน กายกิลมโถ เจว กายวิเหสา จ เวทิตพฺพาฯ สา จ โข เทสนาย อตฺถํ อชานนฺตานํ วเสน วุตฺตา, ชานนฺตานํ ปน เทสนาย กายปริสฺสโมปิ สตฺถุ อปริสฺสโมวฯ เตนาห ภควา – ‘‘น จ มํ ธมฺมาธิกรณํ วิเหเสสี’’ติ (อุทา. 10)ฯ เตเนวาห ‘‘ยา อชานนฺตานํ เทสนา นาม, โส มม กิลมโถ อสฺสา’’ติฯ อุภยนฺติ จิตฺตกิลมโถ เจว จิตฺตวิเหสา จาติ อุภยมฺเปตํ พุทฺธานํ นตฺถิ โพธิมูเลเยว สมุจฺฉินฺนตฺตาฯ

อนุพฺรูหนํ สมฺปิณฺฑนํฯ โสติ ‘‘อปิสฺสู’’ติ นิปาโตฯ มนฺติ ปฏิ-สทฺทโยเคน สามิอตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘มมา’’ติฯ วุทฺธิปฺปตฺตา วา อจฺฉริยา อนจฺฉริยาฯ วุทฺธิอตฺโถปิ หิ อ-กาโร โหติ ยถา ‘‘อเสกฺขา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. 11.ติกมาติกา)ฯ กปฺปานํ สตสหสฺสํ จตฺตาริ จ อสงฺเขฺยยฺยานิ สเทวกสฺส โลกสฺส ธมฺมสํวิภาคกรณตฺถเมว ปารมิโย ปูเรตฺวา อิทานิ อธิคตธมฺมรชฺชสฺส ตตฺถ อปฺโปสฺสุกฺกตาปตฺติทีปนตา, คาถาตฺถสฺส อจฺฉริยตา, ตสฺส วุทฺธิปฺปตฺติ จาติ เวทิตพฺพํฯ อตฺถทฺวาเรน หิ คาถานํ อนจฺฉริยตาฯ โคจรา อเหสุนฺติ อุปฏฺฐเหสุํฯ อุปฏฺฐานญฺจ วิตกฺเกตพฺพตาติ อาห ‘‘ปริวิตกฺกยิตพฺพตํ ปาปุณิํสู’’ติฯ

ยทิ สุขาปฏิปทาว, กถํ กิจฺฉตาติ อาห ‘‘ปารมีปูรณกาเล ปนา’’ติอาทิฯ เอวมาทีนิ ทุปฺปริจฺจชานิ เทนฺตสฺสฯ ห-อิติ วา ‘‘พฺยตฺต’’นฺติ เอตสฺมิํ อตฺเถ นิปาโตฯ เอกํสตฺเถติ เกจิฯ ห พฺยตฺตํ, เอกํเสน วา อลํ นิปฺปโยชนํ เอวํ กิจฺเฉน อธิคตสฺส ธมฺมสฺส เทสิตนฺติ โยชนาฯ หลนฺติ วา ‘‘อล’’นฺติ อิมินา สมานตฺถํ ปทํ ‘‘หลนฺติ วทามี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ฏี. 2.65; สํ. นิ. ฏี. 1.1.172) วิยฯ ราคโทสปริผุฏฺเฐหีติ ผุฏฺฐวิเสน วิย สปฺเปน ราเคน โทเสน จ สมฺผุฏฺเฐหิ อภิภูเตหิฯ ราคโทสานุคเตหีติ ราเคน จ โทเสน จ อนุพนฺเธหิฯ

กามราครตฺตา ภวราครตฺตา จ นีวรเณหิ นิวุตตาย, ทิฏฺฐิราครตฺตา วิปรีตาภินิเวเสนฯ น ทกฺขนฺตีติ ยาถาวโต ธมฺมํ น ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺติฯ เอวํ คาหาเปตุนฺติ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติอาทินา สภาเวน ยาถาวโต ธมฺมํ ชานาเปตุํฯ ราคโทสปเรตตาปิ เนสํ สมฺมูฬฺหภาเวเนวาติ อาห ‘‘ตโมขนฺเธน อาวุฏา’’ติฯ

[282] ธมฺมเทสนาย อปฺโปสฺสุกฺกตาปตฺติยา การณํ วิภาเวตุํ ‘‘กสฺมา ปนา’’ติอาทินา สยเมว โจทนํ สมุฏฺฐาเปติฯ ตตฺถ อญฺญาตเวเสนาติ อิมสฺส ภควโต สาวกภาวูปคมเนน อญฺญาตรูเปนฯ ตาปสเวเสนาติ เกจิฯ โส ปน อรหตฺตาธิคเมเนว วิคจฺเฉยฺยฯ ติวิธํ การณํ อปฺโปสฺสุกฺกตาปตฺติยา ปฏิปกฺขสฺส พลวภาโว, ธมฺมสฺส คมฺภีรตา, ตตฺถ จ สาติสยํ คารวนฺติ, ต ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺส หี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ (ตตฺถ ปฏิปกฺขา นาม ราคาทโย กิเลสา สมฺมาปฏิปตฺติยา อนฺตรายกรตฺตาฯ เตสํ พลวภาวโต จิรปริภาวนาย สตฺตสนฺตานโต ทุพฺพิโสธิยตาย เต สตฺเต มตฺตหตฺถิโน วิย ทุพฺพลปุริสํ อธิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา อนยพฺยสนํ อาปาเทนฺตา อเนกสตโยชนายามวิตฺถารํ สุนิจิตํ ฆนสนฺนิเวสํ กณฺฏกทุคฺคมฺปิ อธิเสนฺติฯ ทูรปฺปเภททุจฺเฉชฺชตาหิ ทุพฺพิโสธิยตํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘อถสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ จ อนฺโต อมฏฺฐตาย กญฺชิยปุณฺณา ลาพุฯ จิรปาริวาสิกตาย ตกฺกภริตา จาฏิฯ สฺเนหตินฺตทุพฺพลภาเวน วสาปีตปิโลติกาฯ เตลมิสฺสิตตาย อญฺชนมกฺขิตหตฺโถ ทุพฺพิโสธนียา วุตฺตา, หีนูปมา เจตา รูปปพนฺธภาวโต อจิรกาลิกตฺตา จ มลีนตาย, กิเลสสํกิเลโส เอว ปน ทุพฺพิโสธนียตโร อนาทิกาลิกตฺตา อนุสยิตตฺตา จฯ เตนาห ‘‘อติสํกิลิฏฺฐา’’ติฯ ยถา จ ทุพฺพิโสธนียตรตาย, เอวํ คมฺภีรทุทฺทสทุรนุโพธานมฺปิ วุตฺตอุปมา หีนูปมาว)ฯ

ปฏิปกฺขวิคมเนน คมฺภีโรปิ ธมฺโม สุปากโฏ ภเวยฺยฯ ปฏิปกฺขวิคมนํ ปน สมฺมาปฏิปตฺติปฏิพทฺธํ, สา สทฺธมฺมสฺสวนาธีนาฯ ตํ สตฺถริ ธมฺเม จ ปสาทายตฺตํ, โส ครุฏฺฐานิยานํ อชฺเฌสนเหตุโกติ ปนาฬิกาย สตฺตานํ ธมฺมสมฺปฏิปตฺติยา พฺรหฺมยาจนานิมิตฺตนฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ

อุปกฺกิเลสภูตํ อปฺปํ ราคาทิรชํ เอตสฺสาติ อปฺปรชํ, อปฺปรชํ อกฺขิ ปญฺญาจกฺขุ เยสํ เต ตํสภาวาติ กตฺวา อปฺปรชกฺขชาติกาติ อยมตฺโถ วิภาวิโต ‘‘ปญฺญามเย’’ติอาทินาฯ อปฺปํ ราคาทิรชํ เยสํ ตํสภาวา อปฺปรชกฺขชาติกาติ เอวมฺปิ สทฺทตฺโถ สมฺภวติฯ ทานาทิทสปุญฺญกิริยวตฺถูนิ สรณคมนปรหิตปริณามเนหิ สทฺธิํ (ทฺวาทส โหนฺตีติ) ‘‘ทฺวาทสปุญฺญกิริยวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ

ราคาทิมเลน สมเลหิ ปูรณาทีหิ ฉหิ สตฺถาเรหิ สตฺถุปฏิญฺเญหิ กพฺพรจนาวเสน จินฺตากวิอาทิภาเว ฐตฺวา ตกฺกปริยาหตํ วีมํสานุจริตํ สยํปฏิภานํ จินฺติโตฯ เต กิร พุทฺธโกลาหลานุสฺสเวน สญฺชาตกุตูหลํ โลกํ วญฺเจตฺวา โกหญฺเญ ฐตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปฏิชานนฺตา ยํ กิญฺจิ อธมฺมํเยว ธมฺโมติ ทีเปสุํฯ เตนาห ‘‘เต หิ ปุเรตรํ อุปฺปชฺชิตฺวา’’ติอาทิฯ อปาปุเรตนฺติ เอตํ กสฺสปสฺส ภควโต สาสนนฺตรธานโต ปภุติ ปิหิตํ นิพฺพานนครสฺส มหาทฺวารํ อริยมคฺคํ สทฺธมฺมเทสนาหตฺเถน อปาปุร วิวรฯ

เสลปพฺพโต อุจฺโจ โหติ ถิโร จ, น ปํสุปพฺพโต มิสฺสกปพฺพโต จาติ อาห ‘‘เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนี’’ติฯ ธมฺมมยํ ปาสาทนฺติ โลกุตฺตรธมฺมมาหฯ โส หิ สพฺพโส ปสาทาวโห, สพฺพธมฺเม อติกฺกมฺม อพฺภุคฺคตฏฺเฐน ปาสาทสทิโส จฯ ปญฺญาปริยาโย วา อิธ ธมฺม-สทฺโทฯ สา หิ อพฺภุคฺคตฏฺเฐน ‘‘ปาสาโท’’ติ อภิธมฺเม (ธ. ส. อฏฺฐ. 16) นิทฺทิฏฺฐาฯ ตถา จาห –

‘‘ปญฺญาปาสาทมารุยฺห, อโสโก โสกินิํ ปชํ;

ปพฺพตฏฺโฐว ภูมฏฺเฐ, ธีโร พาเล อเวกฺขตี’’ติฯ (ธ. ป. 28);

อุฏฺเฐหีติ วา ธมฺมเทสนาย อปฺโปสฺสุกฺกตาสงฺขาตสงฺโกจาปตฺติโต กิลาสุภาวโต อุฏฺฐหฯ

[283] ครุฏฺฐานิยํ ปยิรุปาสิตฺวา ครุตรํ ปโยชนํ อุทฺทิสฺส อภิปตฺถนา อชฺเฌสนา, สาปิ อตฺถโต ยาจนาว โหตีติ อาห ‘‘อชฺเฌสนนฺติ ยาจน’’นฺติฯ

ปเทสวิสยํ ญาณทสฺสนํ อหุตฺวา พุทฺธานํเยว อาเวณิกภาวโต อิทํ ญาณทฺวยํ ‘‘พุทฺธจกฺขู’’ติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘อิเมสญฺหิ ทฺวินฺนํ ญาณานํ พุทฺธจกฺขูติ นาม’’นฺติฯ ติณฺณํ มคฺคญาณานนฺติ เหฏฺฐิมานํ ติณฺณํ มคฺคญาณานํ ‘‘ธมฺมจกฺขู’’ติ นามํ จตุสจฺจธมฺมทสฺสนมตฺตภาวโตฯ ยโต ตานิ ญาณานิ วิชฺชูปมภาเวน วุตฺตานิ, อคฺคมคฺคญาณํ ปน ญาณกิจฺจสฺส สิขาปฺปตฺติยา น ทสฺสนมตฺตํ โหตีติ ‘‘ธมฺมจกฺขู’’ติ น วุจฺจติ, ตโต ตํ วชิรูปมภาเวน วุตฺตํฯ วุตฺตนเยนาติ ‘‘อปฺปรชกฺขา’’ติ เอตฺถ วุตฺตนเยนฯ ยสฺมา มนฺทกิเลสา ‘‘อปฺปรชกฺขา’’ติ วุตฺตา, ตสฺมา พหลกิเลสา ‘‘มหารชกฺขา’’ติ เวทิตพฺพาฯ ปฏิปกฺขวิธมนสมตฺถตาย ติกฺขานิ สูรานิ วิสทานิ, วุตฺตวิปริยาเยน มุทูนิฯ สทฺธาทโย อาการาติ สทฺทหนาทิปฺปกาเร วทติฯ สุนฺทราติ กลฺยาณาฯ สมฺโมหวิโนทนิยํ (วิภ. อฏฺฐ. 814) ปน ‘‘เยสํ อาสยาทโย โกฏฺฐาสา สุนฺทรา, เต สฺวาการา, วิปรีตา ทฺวาการา’’ติ วุตฺตํ, ตํ อิมาย อตฺถวณฺณนาย อญฺญทตฺถุ สํสนฺทติ สเมตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ การณํ นาม ปจฺจยากาโร, สจฺจานิ วาฯ

อยํ ปเนตฺถ ปาฬีติ เอตฺถ อปฺปรชกฺขาทิปทานํ อตฺถวิภาวเน อยํ ตสฺสตฺถสฺส วิภาวนี ปาฬิฯ สทฺธาทีนํ วิมุตฺติปริปาจกธมฺมานํ พลวภาโว ตปฺปฏิปกฺขานํ ปาปธมฺมานํ ทุพฺพลภาเวเนว โหติ, เตสญฺจ พลวภาโว สทฺธาทีนํ ทุพฺพลภาเวนาติ วิมุตฺติปริปาจกธมฺมานํ อตฺถิตานตฺถิตาวเสน อปฺปรชกฺขมหารชกฺขตาทโย ปาฬิยํ วิภชิตฺวา ทสฺสิตาฯ ขนฺธาทโย เอว ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโกฯ สมฺปตฺติภวภูโต โลโก สมฺปตฺติภวโลโก, สุคติสงฺขาโต อุปปตฺติภโวฯ สมฺปตฺติ สมฺภวติ เอเตนาติ สมฺปตฺติสมฺภวโลโกฯ สุคติสํวตฺตนิโย กมฺมภโวฯ ทุคฺคติ สงฺขาตอุปปตฺติภวทุคฺคติ สํวตฺตนิยกมฺมภวา วิปตฺติภวโลกวิปตฺติสมฺภวโลกาฯ

ปุน เอกกทุกาทิวเสน โลกํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เอโก โลโก’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อาหาราทโย วิย หิ อาหารฏฺฐิติกา สงฺขารา ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโกติฯ เอตฺถ เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกาติ ยายํ ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย กถาย สพฺพสงฺขารานํ ปจฺจยายตฺตวุตฺติ, ตาย สพฺเพ สงฺขารา เอโกว โลโก เอกวิโธ ปการนฺตรสฺส อภาวโตฯ

ทฺเว โลกาติอาทีสุปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ นามคฺคหเณน เจตฺถ นิพฺพานสฺส อคฺคหณํ ตสฺส อโลกสภาวตฺตาฯ นนุ จ อาหารฏฺฐิติกาติ เอตฺถ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย มคฺคผลานมฺปิ โลกตา อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ ปริญฺเญยฺยานํ ทุกฺขสจฺจธมฺมานํ อิธ ‘‘โลโก’’ติ อธิปฺเปตตฺตาฯ อถ วา น ลุชฺชติ น ปลุชฺชตีติ โย คหิโต ตถา น โหติ, โส โลโกติ ตํ-คหณรหิตานํ โลกุตฺตรานํ นตฺถิ โลกตาฯ อุปาทานานํ อารมฺมณภูตา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธาฯ ทสายตนานีติ ทส รูปายตนานิฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

วิวฏฺฏชฺฌาสยสฺส อธิปฺเปตตฺตา ตสฺส จ สพฺพํ เตภูมกกมฺมํ ครหิตพฺพํ วชฺชิตพฺพญฺจ หุตฺวา อุปฏฺฐาตีติ วุตฺตํ ‘‘สพฺเพ อภิสงฺขารา วชฺชํ, สพฺเพ ภวคามิกมฺมา วชฺช’’นฺติฯ อปฺปรชกฺขมหารชกฺขาทีสุ ปญฺจสุ ทุเกสุ เอเกกสฺมิํ ทส ทส กตฺวา ‘‘ปญฺญาสาย อากาเรหิ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ชานาตี’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา อนฺวยโต พฺยติเรกโต จ สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ ปโรปริยตฺตํ ชานาตีติ กตฺวา ตถา วุตฺตํฯ เอตฺถ จ อปฺปรชกฺขาทิภพฺพาทิวเสน อาวชฺเชนฺตสฺส ภควโต เต สตฺตา ปุญฺชปุญฺชาว หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติ, น เอเกกาฯ

อุปฺปลานิ เอตฺถ สนฺตีติ อุปฺปลินี, คจฺโฉปิ ชลาสโยปิ, อิธ ปน ชลาสโย อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อุปฺปลวเน’’ติฯ ยานิ อุทกสฺส อนฺโต นิมุคฺคาเนว หุตฺวา ปุสนฺติ วฑฺฒนฺติ, ตานิ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนิฯ ทีปิตานีติ อฏฺฐกถายํ ปกาสิตานิ, อิเธว วา ‘‘อญฺญานิปี’’ติอาทินา ภาสิตานิฯ

อุคฺฆฏิตญฺญูติ อุคฺฆฏิตํ นาม ญาณุคฺฆฏนํ, ญาเณ อุคฺฆฏิตมตฺเต เอว ชานาตีติ อตฺโถฯ วิปญฺจิตํ วิตฺถาริตเมว อตฺถํ ชานาตีติ วิปญฺจิตญฺญูฯ อุทฺเทสาทีหิ เนตพฺโพติ เนยฺโยฯ สห อุทาหฏเวลายาติ อุทาหาเร อุทาหฏมตฺเตเยวฯ ธมฺมาภิสมโยติ จตุสจฺจธมฺมสฺส ญาเณน สทฺธิํ อภิสมโยฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติอาทินา นเยน สํขิตฺเตน มาติกาย ฐปิยมานาย เทสนานุสาเรน ญาณํ เปเสตฺวา อรหตฺตํ คณฺหิตุํ สมตฺโถ ปุคฺคโล ‘‘อุคฺฆฏิตญฺญู’’ติ วุจฺจติฯ

อยํ วุจฺจตีติ อยํ สํขิตฺเตน มาติกํ ฐเปตฺวา วิตฺถาเรน อตฺเถ วิภชิยมาเน อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ สมตฺโถ ปุคฺคโล ‘‘วิปญฺจิตญฺญู’’ติ วุจฺจติฯ อุทฺเทสโตติ อุทฺเทสเหตุ, อุทฺทิสนฺตสฺส, อุทฺทิสาเปนฺตสฺส วาติ อตฺโถฯ ปริปุจฺฉโตติ อตฺถํ ปริปุจฺฉนฺตสฺสฯ อนุปุพฺเพน ธมฺมาภิสมโย โหตีติ อนุกฺกเมน อรหตฺตปฺปตฺติ โหติฯ น ตาย ชาติยา ธมฺมาภิสมโย โหตีติ เตน อตฺตภาเวน มคฺคํ วา ผลํ วา อนฺตมโส ฌานํ วา วิปสฺสนํ วา นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺโกติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ปทปรโมติ อยํ ปุคฺคโล พฺยญฺชนปทเมว ปรมํ อสฺสาติ ปทปรโมติ วุจฺจติฯ

กมฺมาวรเณนาติ (วิภ. อฏฺฐ. 826) ปญฺจวิเธน อานนฺตริยกมฺเมนฯ วิปากาวรเณนาติ อเหตุกปฏิสนฺธิยาฯ ยสฺมา ปน ทุเหตุกานมฺปิ อริยมคฺคปฏิเวโธ นตฺถิ, ตสฺมา ทุเหตุกา ปฏิสนฺธิปิ ‘‘วิปากาวรณเมวา’’ติ เวทิตพฺพาฯ กิเลสาวรเณนาติ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิยาฯ อสฺสทฺธาติ พุทฺธาทีสุ สทฺธารหิตาฯ อจฺฉนฺทิกาติ กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺทรหิตาฯ อุตฺตรกุรุกา มนุสฺสา อจฺฉนฺทิกฏฺฐานํ ปวิฏฺฐาฯ ทุปฺปญฺญาติ ภวงฺคปญฺญาย ปริหีนาฯ ภวงฺคปญฺญาย ปน ปริปุณฺณายปิ ยสฺส ภวงฺคํ โลกุตฺตรสฺส ปจฺจโย น โหติ, โสปิ ทุปฺปญฺโญ เอว นามฯ อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนฺติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนิยามสงฺขาตํ มคฺคํ โอกฺกมิตุํ อธิคนฺตุํ อภพฺพาฯ น กมฺมาวรเณนาติอาทีนิ วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺพานิฯ

นิพฺพานสฺส ทฺวารํ ปวิสนมคฺโคฯ วิวริตฺวา ฐปิโต มหากรุณูปนิสฺสเยน สยมฺภุญาเณน อธิคตตฺตาฯ สทฺธํ ปมุญฺจนฺตูติ อตฺตโน สทฺธํ ปเวเสนฺตุ, สทฺทหนาการํ อุปฏฺฐเปนฺตูติ อตฺโถฯ สุเขน อกิจฺเฉน ปวตฺตนียตาย สุปฺปวตฺติตํฯ น ภาสิํ น ภาสิสฺสามีติ จินฺเตสิํฯ

[284] ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ เอวํ ปวตฺติตธมฺมเทสนาปฏิสํยุตฺตสฺส วิตกฺกสฺส สตฺตมสตฺตาหโต ปรํ อฏฺฐมสตฺตาเหเยว อุปฺปนฺนตฺตา วุตฺตํ ‘‘อฏฺฐเม สตฺตาเห’’ติฯ น อิตรสตฺตาหานิ วิย ปฏินิยตกิจฺจลกฺขิตสฺส อฏฺฐมสตฺตาหสฺส นาม ปวตฺติตสฺส สพฺภาวาฯ

วิวฏนฺติ เทวตาวิคฺคเหน วิวฏองฺคปจฺจงฺคนิทฺทาย ชนานํ ปากฏํ วิปฺปการนฺติ อตฺโถฯ ‘‘พุทฺธตฺตํ อนธิคนฺตฺวา น ปจฺจาคมิสฺสามี’’ติ อุปฺปนฺนวิตกฺกาติสยเหตุเกน ปถวีปริวตฺตนเจติยํ นาม ทสฺเสตฺวาฯ สากิยโกลิยมลฺลรชฺชวเสน ตีณิ รชฺชานิฯ รุกฺขมูเลติ นิคฺโรธมูเลฯ วตฺวา ปกฺกามิ, ปกฺกมนฺติยา จสฺสา มหาสตฺโต อาการํ ทสฺเสสิ สุวณฺณถาลคฺคหณาย, สา ‘‘ตุมฺหากํ ตํ ปริจฺจตฺตเมวา’’ติ ปกฺกามิฯ

ทิวาวิหารํ กตฺวาติ นานาสมาปตฺติโย สมาปชฺชเนน ทิวาวิหารํ วิหริตฺวาฯ ‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ, อฏฺฐิ จ อวสิสฺสตุ, อุปสุสฺสตุ สรีเร มํสโลหิต’’นฺติอาทินา สุตฺเต (ม. นิ. 2.184; สํ. นิ. 2.237; อ. นิ. 2.5; 8.13; มหานิ. 17, 196) อาคตนเยน จตุรงฺควีริยํ อธิฏฺฐหิตฺวาฯ

นวโยชนนฺติ อุพฺเพธโต วุตฺตํ, ปุถุลโต ทฺวาทสโยชนา, ทีฆโต ยาว จกฺกวาฬา อายตาติ วทนฺติฯ อชฺโฌตฺถรนฺโต อุปสงฺกมิตฺวา – ‘‘อุฏฺเฐหิ โส, สิทฺธตฺถ, อหํ อิมสฺส ปลฺลงฺกสฺส อนุจฺฉวิโก’’ติ วตฺวา ตตฺถ สกฺขิํ โอตาเรนฺโต อตฺตโน ปริสํ นิทฺทิสิฯ เอกปฺปหาเรเนว – ‘‘อยเมว อนุจฺฉวิโก, อยเมว อนุจฺฉวิโก’’ติ โกลาหลมกาสิ, ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต…เป.… หตฺถํ ปสาเรติฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –

‘‘อเจตนายํ ปถวี, อวิญฺญาย สุขํ ทุขํ;

สาปิ ทานพลา มยฺหํ, สตฺตกฺขตฺตุํ ปกมฺปถา’’ติฯ (จริยา. 1.124);

ปุพฺเพนิวาสญาณํ วิโสเธตฺวาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ สีหาวโลกนญาเยนฯ วฏฺฏวิวฏฺฏํ สมฺมสิตฺวาติ จตุสจฺจมนสิการํ สนฺธายาหฯ อิมสฺส ปลฺลงฺกสฺส อตฺถายาติ ปลฺลงฺกสีเสน อธิคตวิเสสํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ หิ สิขาปฺปตฺตวิมุตฺติสุขํ อวิชหนฺโต อนฺตรนฺตรา จ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคํ มนสิกโรนฺโต เอกปลฺลงฺเกน นิสีทิฯ เอกจฺจานนฺติ ยา อธิคตมคฺคา สจฺฉิกตนิโรธา เอกเทเสน จ พุทฺธคุเณ ชานนฺติ, ตา ฐเปตฺวา ตทญฺเญสํ เทวตานํฯ

อญฺเญปิ พุทฺธตฺตกราติ วิสาขาปุณฺณมโต ปฏฺฐาย รตฺตินฺทิวํ เอวํ นิจฺจสมาหิตภาวเหตุกานํ พุทฺธคุณานํ อุปริ อญฺเญปิ พุทฺธตฺตสาธกา, ‘‘อยํ พุทฺโธ’’ติ พุทฺธภาวสฺส ปเรสํ วิภาวนา ธมฺมา กิํ นุ โข อตฺถีติ โยชนาฯ

อนิมิเสหีติ ธมฺมปีติวิปฺผารวเสน ปสาทวิกสิตนิจฺจลตาย นิเมสรหิเตหิฯ รตนจงฺกเมติ เทวตาหิ มาปิเต รตนมยจงฺกเมฯ รตนภูตานํ สตฺตนฺนํ ปกรณานํ ตตฺถ จ อนนฺตนยสฺส ธมฺมรตนสฺส สมฺมสเนน ตํ ฐานํ รตนฆรเจติยํ นาม ชาตนฺติปิ วทนฺติฯ เอวนฺติ วกฺขมานากาเรนฯ ฉพฺพณฺณานํ รสฺมีนํ ทนฺเตหิ นิกฺขมนโต ฉทฺทนฺตนาคกุลํ วิยาติ นิทสฺสนํ วุตฺตํฯ

เหฏฺฐา โลหปาสาทปฺปมาโณติ นวภูมกสฺส สพฺพปฐมสฺส โลหปาสาทสฺส เหฏฺฐา โลหปาสาทปฺปมาโณฯ ขนฺธกฏฺฐกถายํ (มหาว. อฏฺฐ. 5) ปน ตตฺถ ‘‘ภณฺฑาคารคพฺภปฺปมาณ’’นฺติ วุตฺตํฯ

ปจฺจคฺเฆติ อภินเวฯ ปจฺเจกํ มหคฺฆตาย ปจฺจคฺเฆติ เกจิ, ตํ น สุนฺทรํฯ น หิ พุทฺธา ภควนฺโต มหคฺฆํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ ปริภุญฺชนฺติ วาฯ ปิณฺฑปาตนฺติ เอตฺถ มนฺถญฺจ มธุปิณฺฑิกญฺจ สนฺธาย วทติฯ อยํ วิตกฺโกติ – ‘‘กสฺส นุ โข อหํ ปฐมํ ธมฺมํ เทเสยฺย’’นฺติ อยํ ปริวิตกฺโกฯ

ปณฺฑิจฺเจนาติ สมาปตฺติปฏิลาภสํสิทฺเธน อธิคมพาหุสจฺจสงฺขาเตน ปณฺฑิตภาเวนฯ เวยฺยตฺติเยนาติ สมาปตฺติปฏิลาภปจฺจเยน ปาริหาริยปญฺญาสงฺขาเตน พฺยตฺตภาเวนฯ เมธาวีติ ติเหตุกปฏิสนฺธิปญฺญาสงฺขาตาย ตํตํอิติกตฺตพฺพตาปญฺญาสงฺขาตาย จ เมธาย สมนฺนาคโตติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ มหาชานิโยติ มหาปริหานิโกฯ อาคมนปาทาปิ นตฺถีติ อิทํ ปฐมํ วตฺตพฺพํ, อถาหํ ตตฺถ คจฺเฉยฺยํ, คนฺตฺวา เทสิยมานํ ธมฺมมฺปิสฺส โสตุํ โสตปสาโทปิ นตฺถีติ โยชนาฯ กิํ ปน ภควตา อตฺตโน พุทฺธานุภาเวน เต ธมฺมํ ญาเปตุํ น สกฺกาติ? อาม, น สกฺกาฯ น หิ ปรโต โฆสํ อนฺตเรน สาวกานํ ธมฺมาภิสมโย สมฺภวติ, อญฺญถา อิตรปจฺจยรหิตสฺสปิ ธมฺมาภิสมเยน ภวิตพฺพํ, น จ ตํ อตฺถิฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, ปจฺจยา สมฺมาทิฏฺฐิยา อุปฺปาทาย ปรโต จ โฆโส อชฺฌตฺตญฺจ โยนิโสมนสิกาโร’’ติ (อ. นิ. 2.127)ฯ

ปาฬิยํ รามสฺเสว สมาปตฺติลาภิตา อาคตา, น อุทกสฺส, ตํ ตสฺส โพธิสตฺเตน สมาคตกาลวเสน วุตฺตํ ฯ โส หิ ปุพฺเพปิ ตตฺถ ยุตฺตปฺปยุตฺโต วิหรนฺโต มหาปุริเสน ขิปฺปญฺเญว สมาปตฺตีนํ นิพฺพตฺติตภาวํ สุตฺวา สํเวคชาโต มหาสตฺเต ตโต นิพฺพิชฺช ปกฺกนฺเต ฆเฏนฺโต วายมนฺโต นจิรสฺเสว อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เนวสญฺญานาสญฺญายตเน นิพฺพตฺโตติ อทฺทสา’’ติฯ เอเต อฏฺฐ พฺราหฺมณาติ สมฺพนฺโธฯ ฉฬงฺควาติ ฉฬงฺควิทุโนฯ มนฺตนฺติ มนฺตปทํฯ ‘‘นิชฺฌายิตฺวา’’ติ วจนเสโส, มนฺเตตฺวาติ อตฺโถฯ วิยากริํสูติ กเถสุํฯ

ยถามนฺตปทนฺติ ลกฺขณมนฺตสงฺขาตเวทวจนานุรูปํฯ คตาติ ปฏิปนฺนาฯ ‘‘ทฺเวว คติโย ภวนฺติ อนญฺญา’’ติ (ที. นิ. 2.33; 3.199-200; ม. นิ. 2.384, 398) วุตฺตนิยาเมน นิจฺฉินิตุํ อสกฺโกนฺตา พฺราหฺมณา วุตฺตเมว ปฏิปชฺชิํสุ, น มหาปุริสสฺส พุทฺธภาวปฺปตฺติํ ปจฺจาสีสิํสุฯ อิเม ปน โกณฺฑญฺญาทโย ปญฺจ ‘‘เอกํสโต พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ ชาตนิจฺฉยตฺตา มนฺตปทํ อติกฺกนฺตาฯ ปุณฺณปตฺตนฺติ ตุฏฺฐิทานํฯ นิพฺพิตกฺกาติ นิพฺพิกปฺปา, น ทฺเวธา ตกฺกาฯ

วปฺปกาเลติ วปนกาเลฯ วปนตฺถํ พีชานิ นีหรณนฺเตน ตตฺถ อคฺคํ คเหตฺวา ทานํ พีชคฺคทานํ นามฯ ลายนคฺคาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ธญฺญผลสฺส นาติปริณตกาเล ปุถุกกาเลฯ ลายเนติ สสฺสลายเนฯ ยถา ลูนํ หตฺถกํ กตฺวา เวณิวเสน พนฺธนํ เวณิกรณํฯ เวณิโย ปน ปุริสภารวเสน พนฺธนํ กลาโปฯ ขเล กลาปานํ ฐปนทิวเส อคฺคํ คเหตฺวา ทานํ ขลคฺคํฯ มทฺทิตฺวา วีหีนํ ราสิกรณทิวเส อคฺคํ คเหตฺวา ทานํ ภณฺฑคฺคํฯ โกฏฺฐาคาเร ธญฺญสฺส ปกฺขิปนทิวเส ทานํ โกฏฺฐคฺคํฯ อุทฺธริตฺวาติ ขลโต ธญฺญสฺส อุทฺธริตฺวาฯ นวนฺนํ อคฺคทานานํ ทินฺนตฺตาติ อิทํ ตสฺส รตฺตญฺญูนํ อคฺคภาวตฺถาย กตาภินีหารานุรูปํ ปวตฺติตสาวกปารมิยา จิณฺณนฺเต ปวตฺติตตฺตา วุตฺตํฯ ติณฺณมฺปิ หิ โพธิสตฺตานํ ตํตํปารมิยา สิขาปฺปตฺตกาเล ปวตฺติตํ ปุญฺญํ อปุญฺญํ วา ครุตรวิปากเมว โหติ, ธมฺมสฺส จ สพฺพปฐมํ สจฺฉิกิริยาย วินา กถํ รตฺตญฺญูนํ อคฺคภาวสิทฺธีติฯ พหุการา โข อิเม ปญฺจวคฺคิยาติ อิทํ ปน อุปการานุสฺสรณมตฺตกเมว ปริจยวเสน อาฬารุทกานุสฺสรณํ วิยฯ

[285] วิวเรติ มชฺเฌฯ เตนาห ‘‘ติคาวุตนฺตเร ฐาเน’’ติฯ

อโยชิยมาเน อุปโยควจนํ น ปาปุณาติ สามิวจนสฺส ปสงฺเค อนฺตรา-สทฺทโยเคน อุปโยควจนสฺส อิจฺฉิตตฺตาฯ เตนาห ‘‘อนฺตราสทฺเทน ปน ยุตฺตตฺตา อุปโยควจนํ กต’’นฺติฯ

สพฺพํ เตภูมกธมฺมํ อภิภวิตฺวา ปริญฺญาภิสมยวเสน อติกฺกมิตฺวาฯ จตุภูมกธมฺมํ อนวเสสํ เญยฺยํ สพฺพโส เญยฺยาวรณสฺส ปหีนตฺตา สพฺพญฺญุตญฺญาเณน อเวทิํฯ รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนาทินา กิเลเสนฯ อปฺปหาตพฺพมฺปิ กุสลาพฺยากตํ ตปฺปฏิพทฺธกิเลสมถเนน ปหีนตฺตา น โหตีติ อาห ‘‘สพฺพํ เตภูมกธมฺมํ ชหิตฺวา ฐิโต’’ติฯ อารมฺมณโตติ อารมฺมณกรณวเสนฯ

กิญฺจาปิ โลกิยธมฺมานมฺปิ ยาทิโส โลกนาถสฺส อธิคโม, น ตาทิโส อธิคโม ปรูปเทโส อตฺถิ, โลกุตฺตรธมฺเม ปนสฺส เลโสปิ นตฺถีติ อาห ‘‘โลกุตฺตรธมฺเม มยฺหํ อาจริโย นาม นตฺถี’’ติฯ ปฏิภาคปุคฺคโลติ สีลาทีหิ คุเณหิ ปฏินิธิภูโต ปุคฺคโลฯ สเหตุนาติ สหธมฺเมน สปาฏิหีรกตายฯ นเยนาติ อภิชานนตาทิวิธินาฯ จตฺตาริ สจฺจานีติ อิทํ ตพฺพินิมุตฺตสฺส เญยฺยสฺส อภาวโต วุตฺตํฯ สยํ พุทฺโธติ สยเมว สยมฺภุญาเณน พุทฺโธฯ วิคตปริฬาหตาย สีติภูโตฯ ตโต เอว นิพฺพุโตฯ อาหญฺฉนฺติ อาหนิสฺสามิฯ เวเนยฺยานํ อมตาธิคมาย อุคฺโฆสนาทิํ กตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนา อมตทุนฺทุภีติ วุตฺตาฯ

อนนฺตญาโณ ชิตกิเลโสติ อนนฺตชิโนฯ เอวมฺปิ นาม ภเวยฺยาติ เอวํวิเธ นาม รูปรตเน อีทิเสน ญาเณน ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ อยํ หิสฺส ปพฺพชฺชาย ปจฺจโย ชาโต, กตาธิกาโร เจสฯ ตถา หิ ภควา เตน สมาคมตฺถํ ปทสาว ตํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ

โกฏฺฐาสสมฺปนฺนาติ องฺคปจฺจงฺคสงฺขาตอวยวสมฺปนฺนาฯ อฏฺฏียตีติ อฏฺโฏ โหติ, โทมนสฺสํ อาปชฺชตีติ อตฺโถฯ

อวิหํ อุปปนฺนาเสติ อวิเหสุ นิพฺพตฺตาฯ วิมุตฺตาติ อคฺคผลวิมุตฺติยา วิมุตฺตาฯ เต หิตฺวา มานุสํ เทหํ, ทิพฺพโยคํ อุปชฺฌคุนฺติ เต อุปกา ทโย มานุสํ อตฺตภาวํ ชหิตฺวา โอรมฺภาคิยสํโยชนปฺปหาเนน อวิเหสุ นิพฺพตฺตมตฺตาว อคฺคมคฺคาธิคเมน ทิพฺพโยคํ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนํ สมติกฺกมิํสุฯ

[286] สณฺฐเปสุนฺติ ‘‘เนว อภิวาเทตพฺโพ’’ติอาทินา (มหาว. 12) สณฺฐํ กิริยาการํ อกํสุฯ เตนาห ‘‘กติกํ อกํสู’’ติฯ ปธานโตติ ปุพฺเพ อนุฏฺฐิตทุกฺกรจรณโตฯ ปภาวิตนฺติ วาจาสมุฏฺฐานํ, วจีนิจฺฉารณนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อยํ น กิญฺจิ วิเสสํ อธิคมิสฺสตี’’ติ อนุกฺกณฺฐนตฺถํฯ ‘‘มยํ ยตฺถ กตฺถจิ คมิสฺสามา’’ติ มา วิตกฺกยิตฺถฯ โอภาโสติ วิปสฺสโนภาโสฯ นิมิตฺตนฺติ กมฺมฏฺฐานนิมิตฺตํฯ เอกปเทเนวาติ เอกวจเนเนวฯ ‘‘อเนน ปุพฺเพปิ น กิญฺจิ มิจฺฉา วุตฺตปุพฺพ’’นฺติ สติํ ลภิตฺวาฯ ยถาภูตวาทีติ อุปฺปนฺนคารวาฯ

อนฺโตวิหาเรเยว อโหสิ ทหรกุมาโร วิย เตหิ ภิกฺขูหิ ปริหริโตฯ มเลติ สํกิเลเสฯ คามโต ภิกฺขูหิ นีหฏํ อุปนีตํ ภตฺตํ เอตสฺสาติ นีหฏภตฺโต, เตน นีหฏภตฺเตน ภควตาฯ เอตฺตกํ กถามคฺคนฺติ – ‘‘ทฺเวมา, ภิกฺขเว, ปริเยสนา’’ติ อารภิตฺวา ยาว – ‘‘นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ ปทํ, เอตฺตกํ เทสนามคฺคํฯ กามญฺเจตฺถ – ‘‘ตุมฺเหปิ มมญฺเจว ปญฺจวคฺคิยานญฺจ มคฺคํ อารูฬฺหา, อริยปริเยสนา ตุมฺหากํ ปริเยสนา’’ติ อฏฺฐกถาวจนํฯ เตน ปน – ‘‘โส โข อหํ, ภิกฺขเว, อตฺตนา ชาติธมฺโม สมาโน…เป.… อสํกิลิฏฺฐํ อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ นิพฺพานํ อชฺฌคมนฺติ, อถ โข, ภิกฺขเว, ปญฺจวคฺคิยา ภิกฺขู มยา เอวํ โอวทิยมานา…เป.… อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ นิพฺพานํ อชฺฌคมํสุ…เป.… นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ อิมสฺเสว สุตฺตปทสฺส อตฺโถ วิภาวิโตติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ภควา ยํ ปุพฺเพ อวจ ตุมฺเหปิ มมญฺเจว ปญฺจวคฺคิยานญฺจ มคฺคํ อารุฬฺหา, อริยปริเยสนา ตุมฺหากํ ปริเยสนาติฯ อิมํ เอกเมว อนุสนฺธิํ ทสฺเสนฺโต อาหรี’’ติฯ

[287] อนคาริยานมฺปีติ ปพฺพชิตานมฺปิฯ ปญฺจกามคุณวเสน อนริยปริเยสนา โหติ คธิตาทิภาเวน ปริภุญฺชนโตฯ มิจฺฉาชีววเสนปิ อนริยปริเยสนา โหตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘ปญฺจกามคุณวเสนา’’ติ วุตฺตํ สจฺฉนฺทราคปริโภคสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ อิทานิ จตูสุ ปจฺจเยสุ กามคุเณ นิทฺธาเรตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปริโภครโสติ ปริโภคปจฺจยปีติโสมนสฺสํฯ

อยํ ปน รสสมานตาวเสน คหณํ อุปาทาย ‘‘รโส’’ติ วุตฺโต, น สภาวโตฯ สภาเวน คหณํ อุปาทาย ปีติโสมนสฺสํ ธมฺมารมฺมณํ สิยา, น รสารมฺมณํฯ อปฺปจฺจเวกฺขณปริโภโคติ ปจฺจเวกฺขณรหิโต ปริโภโค, อิทมตฺถิตํ อนิสฺสาย คธิตาทิภาเวน ปริโภโคติ อตฺโถฯ คธิตาติ ตณฺหาย พทฺธาฯ มุจฺฉิตาติ มุจฺฉํ โมหํ ปมาทํ อาปนฺนาฯ อชฺโฌคาฬฺหาติ อธิโอคาฬฺหา, ตํ ตํ อารมฺมณํ อนุปวิสิตฺวา ฐิตาฯ อาทีนวํ อปสฺสนฺตาติ สจฺฉนฺทราคปริโภเค โทสํ อชานนฺตาฯ อปจฺจเวกฺขิตปริโภคเหตุอาทีนวํ นิสฺสรติ อติกฺกมติ เอเตนาติ นิสฺสรณํ, ปจฺจเวกฺขณญาณํฯ

ปาสราสินฺติ ปาสสมุทายํฯ ลุทฺทโก หิ ปาสํ โอฑฺเฑนฺโต น เอกํเยว, น จ เอกสฺมิํเยว ฐาเน โอฑฺเฑติ, อถ โข ตํตํมิคานํ อาคมนมคฺคํ สลฺลกฺเขตฺวา ตตฺถ ตตฺถ โอฑฺเฑนฺโต พหูเยว โอฑฺเฑติ, ตสฺมา เต จิตฺเตน เอกโต คเหตฺวา ‘‘ปาสราสี’’ติ วุตฺตํฯ วาคุรสฺส วา ปาสปเทสานํ พหุภาวโต ‘‘ปาสราสี’’ติ วุตฺตํฯ

ปาสราสิสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

7. จูฬหตฺถิปโทปมสุตฺตวณฺณนา

[288] เสตปริวาโรติ เสตปฏิจฺฉโท, เสตวณฺณาลงฺกาโรติ อตฺโถฯ ปุพฺเพ ปน ‘‘เสตาลงฺการา’’ติ อสฺสาลงฺกาโร คหิโต, อิธ จกฺกปญฺชรกุพฺพราทิรถาวยเวสุ กาตพฺพาลงฺกาโรฯ เอวํ วุตฺเตนาติ เอวํ ‘‘เสตาย สุท’’นฺติอาทินา ปกาเรน สํยุตฺตมหาวคฺเค (สํ. นิ. 5.4) วุตฺเตนฯ นาติมหา ยุทฺธมณฺฑเล สญฺจารสุขตฺถํฯ โยโธ สารถีติ ทฺวินฺนํ, ปหรณทายเกน สทฺธิํ ติณฺณํ วาฯ

นครํ ปทกฺขิณํ กโรติ นครโสภนตฺถํฯ อิทํ กิร ตสฺส พฺราหฺมณสฺส ชาณุสฺโสณิฏฺฐานนฺตรํ ชาติสิทฺธํ ปรมฺปราคตํ จาริตฺตํฯ เตนาห ‘‘อิโต เอตฺตเกหิ ทิวเสหี’’ติอาทิฯ จาริตฺตวเสน นครวาสิโนปิ ตถา ตถา ปฏิปชฺชนฺติฯ ปุญฺญวาทิมงฺคลกถเน นิยุตฺตา มางฺคลิกาฯ สุวตฺถิปตฺตนาย โสวตฺถิกาฯ อาทิ-สทฺเทน วนฺทีอาทีนํ สงฺคโหฯ ยสสิริสมฺปตฺติยาติ ยสสมฺปตฺติยา สิริสมฺปตฺติยา จ, ปริวารสมฺปตฺติยา เจว วิภวโสภาสมฺปตฺติยา จาติ อตฺโถฯ